Бу йил тожик деҳқонларига кўплаб кутилмаган сюрпризларни тақдим этди. EastFruit таҳлилчиларининг тожикистонлик мева-сабзавот етиштирувчилар, маҳсулот экспортёрлари, шунингдек, Тожикистон мева-сабзавот экотизимининг бошқа иштирокчилари билан интервьюси ташкил этилди. Ва шу асосда жорий йилнинг Тожикистон мева-сабзавот секторига таъсир кўрсатган 10 асосий вазияти аниқланди.
Шуни ҳам таъкидлашни истардикки, 2021 йилда EastFruit порталига 1,1 миллиондан зиёд киши ташриф буюрган. Шу боис, биз “топ” воқеаларни аниқлаш учун порталимизда 2021 йилнинг энг кўп ўқилган мева-сабзавот материаллари бўйича статистик маълумотлардан ҳам фойдаландик.
- Баҳорги совуқлар, ўрик ва эртаги гилоснинг паст ҳосили
2021 йил тожикистонлик ўрик ва гилос етиштирувчилар учун об-ҳаво шароити туфайли (ҳосилга таъсири нуқтаи назаридан) ниҳоятда оғир кечди. Афсуски, бундай ҳолат ҳар 5-6 йилда содир бўлади. Ва иқлим ўзгариши билан катаклизмлар частотаси ортиб бормоқда.
Февраль ойи охири ва март ойининг биринчи ярмида содир бўлган аёзнинг икки тўлқини данакли мевалар гуллаши даврида ўрик ва эртаги гилос ҳосилига тузатиб бўлмас зарар етказди. Айрим ҳудудлардаги совуқлар ҳатто сабзавот ва картошкага ҳам зиён келтирди. Тожикистон ва Ўзбекистонда гилос ҳамда ўрик ҳосили бой берилиши мумкинлиги ҳақидаги хабаримиз энг кўп ўқилган ва иқтибос келтирилган хабарлардан бири бўлган бўлса, ажаб эмас.
Шу билан бирга, боғбонлар боғларда гулхан ёқиш орқали ҳосилни қутқаришга уринишди. Шунингдек, бу йил кўплаб боғбонлар совуқдан ҳимоялашнинг самарали тизимларига қизиқа бошлади ва биз улар учун мева ва резаворлар ҳосилини ҳароратнинг кескин пасайишидан қандай ҳимоялаш мумкинлиги ҳақида батафсил таҳлил тайёрладик. Ушбу таҳлил билан мана бу ҳавола орқали танишишингиз мумкин.
Тожикистонда данакли мева етиштирувчиларнинг айримлари совуқдан сўнг кўп ўтмай, гилос ва ўрик ҳосилининг 90-95 фоизи бой берилиши ҳақида гапиришди. Данакли мевалар етиштиришнинг камайиши об-ҳаво катаклизмлари натижаси эди. Шунга кўра, бу меваларни ички бозорга етказиб бериш жуда ҳам чекланди. 2021 йилда ўрик ва гилоснинг ўртача нархлари ўтган йилги кўрсаткичдан ўртача 50 фоиз ва ундан кўпроққа ошди, бу эса қуритилган ўрик сегментига ҳам бевосита таъсир кўрсатди (эслатиб ўтамиз, Тожикистонда ўрик ҳосили қандай йиғиб олиниши ва қуритилишини мана бу ерда кўришингиз мумкин). Ўрикни қайта ишловчи кўпгина корхоналар ҳам хом ашё етишмовчилиги сабаб, қайта ишлаш ҳажмини кескин камайтирди, баъзилари эса бутунлай ишламай қолди.
Натижада, ўрик ва қуруқ мевалар экспорти бўйича кўплаб режалар бажарилмади, шартномалар амалга ошмади. Шу билан бирга, минтақада қуритилган мевалар нархи сезиларли даражада ошди.
Шуниси қизиқки, туршак ва қуритилган ўрикнинг Тожикистон учун аҳамияти ҳақидаги икки йил аввал чоп этилган материалимиз 2021 йилда ҳам ўта долзарблигини сақлаб қолди.
Қолаверса, ўрик ва қуритилган мевалар ҳақида гапирганда шуни қайд этмоқчимизки, бизнинг лойиҳа 2021 йилда қизиқарли онлайн-конференция – «Тожикистон ўрик бизнеси: сархил ўрик, туршак, қуруқ мевалар, органик» деб номланган тадбирни ўтказди. Ушбу тадбир мамлакат учун мазкур анъанавий бизнесга жаҳон бозори тенденциялари нуқтаи назаридан қарашга ёрдам берди ва катта аудитория тўплади. Конференциянинг видеоёзувини ушбу ҳавола орқали томоша қилишингиз мумкин.
- Мева-сабзавот экспортининг ўсиши
Тожикистон Президентининг парламентга йўллаган Мурожаатномаси тезисларига кўра, 2021 йилда 200 минг тоннадан ортиқ мева-сабзавот экспорт қилинган, мазкур кўрсаткич 2020 йилга нисбатан 70 минг тоннага кўпдир.
Бунга ялпи йиғим-терим ва ҳосилнинг ўсиши, боғлар, узумзорлар майдонининг босқичма-босқич ҳамда доимий равишда кўпайиши туфайли эришилди. Шунингдек, сўнгги ўн йилда Тожикистонда боғ ва узумзорлар майдони кенгаймоқда, янги, серҳосил навлар, мева етиштириш технологиялари жорий этилмоқда, иссиқхоналар ва интенсив боғлар майдони кенгаймоқда. Буларнинг бари ички нархларга босим ўтказувчи ва бозор иштирокчиларини экспорт имкониятларини излашга ундовчи вазият – ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсишига кўмак беради.
Қисман экспорт ҳажмининг ўсишига Қирғизистон билан боғлиқ мураккаб вазият ҳам таъсир кўрсатди. Илгари кўплаб мева-сабзавотлар ушбу чегара орқали ЕОИИ мамлакатларига божхона ҳисоботларида акс эттирилмаган ҳолда экспорт қилинар эди. Шу сабабли, бу йил нафақат экспортнинг ҳақиқий ўсиши, балки экспорт маълумотларининг қисман «оқланиши» ҳам юз берди.
Айни пайтда агар совуқлар ўрик ва гилос ҳосили камайишига олиб келмаганида Тожикистоннинг мева-сабзавот экспорти кўпроқ бўлиши мумкин эди. Август-октябрь ойларида Афғонистондаги оғир вазият экспортга ҳам салбий таъсир кўрсатди, қўшни давлатда ҳукумат ўзгариб, Афғонистон аҳолисининг даромадлари кескин пасайди. Шу билан бирга, Тожикистон хўраки узуми ва лимони экспортининг катта ҳажми бу даврда Афғонистон ҳиссасига тўғри келди.
EastFruit маълумотларига кўра, 2021 йилнинг ўтган 10 ойида Россия ва Қозоғистон Тожикистондан икки баравар кўп мева-сабзавот маҳсулотларини импорт қилган (умумий қиймати 28,6 миллион доллар). Шу билан бирга ҳаммасидан кам хўраки узум экспорти ўсди (4,4 баробар), гилос- 7,5 баробар, шафтоли – 3,2 баробар, қуритилган ўрик – 2,5 баробар ва тарвуз – 23 баробар ўсди. Албатта, бу ерда экспортнинг «оқланиши» аниқлашади. Шу билан бирга, пиёз асосий экспорт маҳсулотилигича қолди, Россия Федерацияси ва Қозоғистонга Тожикистондан унинг 85 минг тоннаси экспорт қилинди, бу ўтган йилга нисбатан 25 фоиз кўп кўрсаткичдир.
- Йил бошида лимоннинг юқори нархлари
“Антивирус” меваларга талаб юқори бўлганлиги сабабли, уларнинг нархи 2021 йил бошида кескин ошди. Хусусан, йил бошида лимон нархи уч баробар кўтарилди, воситачилар эса аҳолининг коронавирусдан хавфидан яхшигина фойдаланиб қолишди. Хусусан, 2021 йилнинг декабрь ойида лимон нархи йил бошидагидек юқорилигича қолаётганини мамнуният билан қайд этамиз – ҳозир лимон чакана савдода 15-18 сомоний/кг (1 кг учун 1,3-1,6 доллар)дан сотилмоқда.
“Лимоннинг вирусга қарши хусусиятлари”, шунингдек, Тожикистонда куз-қиш даврида анъанавий равишда энг арзон цитрус ҳисобланган мандариннинг Покистондаги кам ҳосили ва кеч импорт қилиниши лимон нархи юқорилигича сақланиб қолишига ёрдам берди. Тожикистонда мандаринлар иммунитетни сақлаб қолиш учун ҳам жуда фойдали ҳисобланади ва маҳаллий бозорда лимон билан бемалол рақобатлаша олади.
- Сабзининг рекорд даражадаги нархлари
Бу йил сабзи етиштирганлар учун жуда муваффақиятли бўлди. Фермерларнинг сўзларига кўра, камида охирги 10-15 йил давомида сабзи учун бундай юқори нархлар бўлмаган ва катта эҳтимол билан аввал ҳам сабзи етиштирувчилар учун бу тахлит қулай нархлар кузатилмаган. Албатта, нархларнинг бундай ўсишини башорат қилиш ҳақиқатга тўғри келмасди ва нархлар шу қадар юқори даражага етишини ҳеч ким тахмин ҳам қила олмасди.
Сабзининг чакана нархи одатдагидан беш баробар юқори бўлиб, 10 сомонийга (кг учун 0,88 доллар) етди. Ҳатто март ойида сабзи экканлар ҳам 2021 йилнинг май ва июнь ойларида сабзини супер-фойда билан сотишга муваффақ бўлишди. Бу кетма-кет бир неча йил ўта муваффақиятсизликка учраган кўплаб сабзи воситачилари банкрот бўлгани фонида (ҳосил йиғим-терими пайти уни кейинчалик қимматроқ нархда қайта сотиш мақсадида харид қилган) юз берди.
Шу муносабат билан эслатиб ўтмоқчимизки, мева-сабзавот секторида омборхона алоҳида бизнес эмас, балки узоқ муддатли сақлаш шарти билан мева-сабзавот маҳсулотларини етиштириш ва сотиш бизнесининг ажралмас қисми ҳисобланади. Маҳсулот бозори инфратузилмасини (улгуржи бозорлар, омборхоналар, тарқатиш марказлари ва ҳоказо) режалаштиришдаги одатий хатолар ҳақида бу ерда батафсил ўқинг.
2021 йилда, айниқса, апрелдан июлгача бўлган даврда, Тожикистон, шунингдек, минтақанинг аксарият мамлакатларида сабзи нархи ниҳоятда юқори даражага кўтарилишининг асосий сабаби Россияда сабзининг ўта танқислиги бўлди.
2021 йилнинг июль ойида Россияда сифатли сабзининг улгуржи нархлари килограмм учун 1 доллардан ошди ва одатда, жуда ҳамёнбоп турдаги сабзавотнинг бу қадар космик нархлари ҳақида ижтимоий тармоқларда кўплаб ҳазиллар ва мемлар пайдо бўлди.
- Булғор қалампири нархининг қулаши. Нарх аномалиялари
2021 йилнинг сентябрь ойи охирида Тожикистонда булғор қалампирининг нархи тушиб кетди, бу барча учун кутилмаган ҳолат эди. Зеро, 1 долларга 11,5 кг булғор қалампирини сотиб олиш мумкин! Табиийки, бундай арзон нархлар Тожикистон деҳқонларининг ушбу сабзавотни етиштиришга сарфлаган харажатларини қопламайди.
Айтганча, Тожикистонда булғор қалампири нархи пасайиши ҳар йили содир бўлади, чунки, октябрга яқин фермерлар бутун ҳосилни йиғиб, тезда сотишга ҳаракат қилишади. Бундан ташқари, Тожикистондаги барча сабзавот етиштирувчиларнинг булғор қалампири бир вақтнинг ўзида пишиб етилади. Аммо Тожикистонда булғор қалампири нархи бунчалик кенг миқёсда паст даражага тушиши ҳеч қачон кузатилмаган.
Сабаблар орасида совутиш занжирининг йўқлиги, мавсумни узайтириш учун сармоя йўқлиги ва энг муҳими, булғор қалампири экспортини ривожлантиришга инвестиция етишмаслиги кабилар бор. Зеро, ширин булғор қалампири энг тез ривожланаётган сабзавот экспорти позицияларидан бири ва Тожикистон ўз маҳсулотларини яхши етказиб бериши мумкин бўлган Россияда бу даврда унга талаб юқори эди. Ушбу муаммо ва шу билан бирга, имкониятлар ҳақида бу ерда батафсил ёзганмиз.
- Нишали муваффақият ва Тожикистон уфқларининг кенгайиши
Тожикистон боғдорчилик соҳасида иш ўринлари ва қўшимча қийматни ошириш имкониятларини кенгайтириш борасидаги саъй-ҳаракатларимиз босқичма-босқич ўз самарасини бераётгани қувонарлидир. 2021 йилда Тожикистон учун ҳам мева-сабзавот бизнесига янги ёндашувларни мослаштиришда жиддий ўзгаришлар юз берди.
ФАО ва ЕТТБ ҳамкорлигида амалга оширилаётган минтақа мева-сабзавот савдосини қўллаб-қувватлаш лойиҳаси доирасида биз “Тожикистон мева-сабзавот сектори – энг яхши сармоявий нишалар. Қаерга ва қандай қилиб инвестиция йўналтириш фойдалироқ?” деб номланган биринчи инвестицион конференцияни ўтказдик. Ушбу тадбир жуда кўп акс-садо йиғди ва мамлакат мева-сабзавот бизнесида янги инвестицион нишаларга нисбатан катта қизиқиш уйғотди. Қайд этиш жоизки, ушбу ҳаволадаги конференция видеоёзувини ҳали ҳам кўпчилик фаол равишда кузатмоқда.
Анжуманда, жумладан, Тожикистонда заъфарон етиштириш масаласи муҳокама қилинди. Ва бу йил мамлакатда заъфароннинг биринчи ҳосили йиғиб олинди. Тожикистонда бу хабар ҳақиқий шов-шувга сабаб бўлганлигини қайд этиш жоиз.
Яна бир янгилик – кам ҳажмли гидропоникадан фойдаланган ҳолда қулупнай етиштириладиган иссиқхона қуриш ва уни ишга тушириш, шунингдек, Италиядан 6 турдаги замонавий истиқболли фриго қулупнайи кўчатларини олиб келишдир. Ва бу лойиҳа конференциямиз давомида эълон қилинган маълумотлар асосида амалга оширилди!
Бунинг шарофати билан Тожикистоннинг ўнлаб фермерлари сифатли экин материали билан ишлай бошлади ва мамлакатда ҳосилдорлиги, кўриниши, ҳажми, сифати, транспортабеллиги ва энг муҳими, таъм жиҳатидан эскирган маҳаллий навларни замонавийлари билан алмаштириш имконияти пайдо бўлди. Бу эса экспорт ўсиши истиқболларидан даракдир, чунки, Тожикистон ёпиқ ерда бутун йил давомида резавор етиштириши мумкин!
Айтганча, 2021 йилнинг ноябрь-декабрь ойларида Тожикистондаги чакана савдо тармоқларида қулупнай нархи 1 кг 15 доллардан ошди, бу эса мазкур бизнес йўналишининг инвестиция жозибадорлигини яна бир бор исботлайди. Шу билан бирга, ушбу даврда Тожикистонда қулупнай нархи мониторинг ўтказилган бошқа мамлакатларга нисбатан юқори бўлган.
Шунингдек, Тожикистон супермаркетларида голубика импорти ва чакана савдоси жуда резонансли воқелик бўлди – голубика бу мамлакатда ҳам ички бозор учун, ҳам фойдали экспорт учун муваффақиятли етиштирилиши мумкин бўлган энг қиммат резавор. Тез орада Тожикистонда биринчи голубика плантациялари пайдо бўлишини кутамиз, чунки, бизнингча, бу Марказий Осиё учун энг истиқболли сармоявий нишалардан биридир.
- Олма етиштиришдаги зарар
2021 йилнинг сентябридаги оммавий олма йиғим-терими давридан декабрга қадар Тожикистон бозорлари том маънода турли навли олмалар билан тўлиб-тошди ва фермерлар нархларнинг рекорд даражада пастлигидан шикоят қилишди. Олма кўп бўлишига қарамай, улар, асосан, сифати паст, узоқ вақт сақлаб бўлмайдиган олмаларни сотишди. Улгуржи савдода олма нархи ҳали ҳам килограмм учун 0,3-0,4 доллардан бошланмоқда.
Дарвоқе, Украина ва Молдова фермерлари узоқ вақтдан буён шундай ва ҳатто ундан ҳам пастроқ нархда анча юқори сифатли олмани сотишган, бу эса яхши даромад олиш имконини беради.
Шунинг учун Тожикистондаги боғбонларнинг олма етиштириш зарарли бизнес эканлиги ва паст нархлар ҳақидаги шикоятлари, биринчи навбатда, ушбу мевани етиштириш самарасизлиги билан боғлиқ. Бу хусусда “Нега Тожикистон боғбонларининг интенсив олма боғларидан хафсаласи пир бўлди?” сарлавҳали мақолада ёзган эдик. Ва “Марказий Осиёда интенсив боғдорчилик ва олма бизнесининг топ-10 муаммоси” деб номланган материалда сабаблар батафсил таҳлил қилинган.
Тожикистонда олма етиштирувчи фермерларнинг Польша, Украина ва ҳатто Молдова каби мамлакатлардаги боғбонлардан соҳа сирларини ўрганиши муаммонинг ҳақиқий ечими бўлар эди. Грузияда олма бўйича қизиқарли ва жуда муваффақиятли амалга оширилган лойиҳалар мавжуд. Бироқ, факт фактлигича қолмоқда – инвесторларнинг олма боғларидан ҳафсаласи пир бўлган ва 2021 йилда уларни ташкил этиш суръати кескин пасайган.
Шу билан бирга, Тожикистонда сифатли олма нархи аллақачон Россиядаги нарх билан бир хил ёки ундан ҳам юқори. Россия эса жаҳондаги 1-рақамли олма импортёрилигича қолмоқда. Шу сабабли, Тожикистонда юқори сифатли замонавий олма навларини етиштириш ва уни ҳеч бўлмаганда январь-февралгача сақлашни ўргана оладиганлар бу ерда Украина, Молдова ва ҳатто Россия боғбонларидан ҳам кўпроқ даромад олишлари мумкин, чунки, Тожикистонда яхши иқлимдан ташқари, яна бир муҳим афзаллик мавжуд – арзон ишчи кучи.
- Пиёз нархи пасайиб, экин майдонлари кенгаймоқда
Тожикистонда пиёз етиштириш ҳажми йилдан-йилга ошиб, деҳқонлар даромади тез пасайиб бормоқда. 2021 йилда улар жуда критик нуқтага етиб келишди, бундан сўнг 2022 йилда ҳосил майдонларини қисқартириш истиқболлари ҳақида гапиришимиз мумкин.
Қозоғистон ва Ўзбекистонда пиёзнинг оммавий пишиб етилиши даврида Тожикистондаги арзон нархлар муаммоси ва экспорт ҳажми камайиши, сўнгра экспорт сустлашуви йил сайин такрорланади. Бу йил Тожикистонда пиёз нархи ақл бовар қилмас даражага – 1 кг учун 4 АҚШ центига тушди ва баъзи жойларда савдогарлар пиёзни 1 кг учун 3 центдан сотиб олишга ҳаракат қилишди.
Қизиғи шундаки, Тожикистон фермерлари пиёз нархини пасайтиришга қарор қилган бир пайтда унинг экспорт имкониятлари сезиларли даражада яхшиланиши мумкин. Бу мавсумда Россия ва Украинада пиёз нархи кескин ошди. Шу боис, баҳорга қадар ушбу мамлакатларга Тожикистондан пиёз экспорт қилиш учун яхши имкониятлар пайдо бўлиши мумкин.
- Мева ва резаворлар шок усулида музлатиладиган биринчи заводнинг очилиши
Инвестицион конференцияда биз айтган яна бир қизиқарли сармоявий йўналиш бу йил Тожикистонда амалга оширилди. Аслида, EastFruit мутахассислари кўп йиллардан бери резаворлар, мева ва сабзавотларни шок усулида музлатиш Марказий Осиё учун энг жозибадор сармоявий нишалардан бири дейишмоқда ва бундан маҳаллий инвесторларни фаол хабардор қилишмоқда.
Натижада, 2021 йилда Ўзбекистон музлатилган сабзавот ва мевалар экспортини кескин ошира бошлади. Ва ниҳоят, Тожикистонда мева ва резаворларни шок усулида музлатиш бўйича биринчи корхона пайдо бўлди.
2021 йил охирида “Ҳариф” МЧЖ кунига 15 тоннагача резавор, мева ёки сабзавотни статик музлатиш усулида қайта ишлаш қувватига эга бўлган биринчи музлатиш заводи қурилиши ва фойдаланишга топширилишини якунлади. Корхона Тожикистон шимолида, Хўжанд шаҳри яқинида бунёд этилган. 2022 йилнинг баҳоридан бошлаб, завод қулупнай, малина, гилос ва ўрикни музлата бошлайди. Бироқ, ҳар қандай турдаги маҳсулотни музлатиш мумкинлиги сабаб, малина, олхўри, шафтоли, қовун, наъматак, сабзавотлар ва ҳатто ёввойи ўсимлик сингари бошқа турдаги мева ва ўсимлик хом ашёларини музлатиш имкониятлари кўриб чиқилади.
Келгусида бу корхона жаҳон бозори учун қимматли, авваллари Тожикистонда етиштирилмаган бошқа турдаги мева-сабзавот маҳсулотларини етиштиришга туртки бериши мумкин. Бу, шунингдек, мамлакат экспорт даромадларини оширишнинг яна бир ажойиб усулидир.
- Қуритилган пиёз ишлаб чиқариш бўйича янги замонавий линия
2021 йилнинг февраль ойида Тожикистонда “Хўжанд Агро” компанияси пиёзни саноат усулида қуритиш учун янги замонавий линия ўрнатди. Ушбу линия учун замонавий ускуналар Европа Иттифоқи, РФ, ХХР ва Ҳиндистондан келтирилди.
Янги технологик линия кунига 30 тоннагача пиёзни қурита олади, бу эса ушбу сабзавот нархининг вақти-вақти билан тушиб кетишидан азият чекаётган Тожикистон фермерлари учун катта кўмакдир. Кўриниб турибдики, бу йўналиш мамлакатда хомашё нархи пастлигини ҳисобга олган ҳолда жуда фойдали бўлади ва сабзавот бизнесининг барқарорлигини таъминлаб, Тожикистонга яхшигина қўшимча экспорт даромадларини келтириши мумкин.
Ушбу сайтдаги мақолаларни бошқа манбаларда чоп этиш ва улардан бошқа шаклларда фойдаланишга фақат мазкур материалга тўғридан-тўғри ва қидирув тизимлари учун очиқ бўлган гиперҳавола берилсагина рухсат этилади.
Facebook ва Telegram да мева-сабзавот бозорининг асосий янгиликлари ва таҳлиллар – Обуна бўлинг!
